§ 35. Ялғауҙар яҙылышы
А. Ялғауҙар бөтәһе лә ҡушып яҙыла.
Б. Башҡорт теленең үҙ һүҙҙәрендә ялғауҙың ҡалынлыҡ-нәҙеклеге нигеҙгә ҡарап билдәләнә, йәғни нигеҙе ҡалын һүҙгә ҡалын ялғау ҡушыла: арба – арбаны, ҡолон – ҡолонға, ҡыш – ҡыштың, туҙ – туҙҙың; нигеҙе нәҙек һүҙгә нәҙек ялғау ҡушыла: бесәй – бесәйгә, ит – иттән, дөгө – дөгөнөң, сүл – сүлдәр.
В. Рус әҙәби теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ялғауы ҡалынлыҡ-нәҙеклек йәһәтенән түбәндәгесә билдәләнә:
1. Йомшаҡ тартынҡыға бөткән һүҙҙәргә:
а) Аҙағы -ль, -нь менән килһә йәки ике тартынҡы менән бөтөп, һуңғыһы йомшаҡ булһа, нәҙек ялғау ҡушыла: июль – июлдә, фестиваль – фестивалгә, автомобиль – автомобилде, нуль – нулде, гениаль – гениаллек; июнь – июндә, поршень – поршендән, шампунь – шампунгә, пристань – пристандәр; Рязань – Рязангә, Сызрань – Сызрандә; ферзь – ферзде, октябрь – октябрҙә, нефть – нефтте, Пермь – Пермдә, верфь – верфте һ. б.
б) Аҙағы -рь, -сь, -чь, -шь менән килһә, ҡалын ялғау ҡушыла: секретарь – секретарға, лагерь – лагерҙа; опись – опистан, перепись – переписта; картечь – картечты; тушь – тушҡа, гуашь – гуаштың.
Ялғау ҡушҡанда, һүҙ аҙағындағы -ь билдәһе һәр ваҡыт төшөп ҡала.
Иҫкәрмә: Аҙағы -сть менән бөткән һүҙҙәргә, һуңғы -ть төшөрөп ҡалдырылып, ҡалын ялғау ҡушыла: ведомость – ведомоста, власть – власы, часть – часҡа, повесть – повестың.
2. Һуҙынҡы, ҡаты тартынҡы йәки -й менән бөткән рус һәм сит тел һүҙҙәренә ҡалын ялғау ҡушыла: лупа – лупаны, какао – какаоға; жюри – жюриға, пони – пониҙы, такси – таксиҙа, мари – мариҙар, коньки – конькиға, носки – носкиҙы, Сочи – Сочиға; желе – желенан, атташе – атташела, каноэ – каноэға, Улан-Удэ – Улан-Удэла, занятие – занятиеға, предприятие – предприятиела, ателье – ательенан, Приморье – Приморьела, меню – менюҙы, интервью – интервьюнан, кухня – кухняла, революция – революцияға, идея – идеяны; кий – кийҙы, калий – калийҙан, кафетерий – кафетерийҙа, юбилей – юбилейға, казначей – казначейҙы, мавзолей – мавзолейҙа, музей – музейҙа, адыгей – адыгейҙар, Алтай – Алтайҙа, Горький – Горькийҙа; командир – командирға, вазелин – вазелинға, аппетит – аппетитлы, кризис – кризисҡа, гибрид – гибридтар, алюмин – алюминдан, щит – щитҡа, приз – призға, кит – киттың, миф – мифты, факел – факелға, факультет – факультетта, дуэт – дуэттың, актер – актерҙар; парашют – парашютлы, конюх – конюхтан, приют – приютта, снаряд – снарядтан, пункт – пункттан, атеизм – атеизмда, ленинизм – ленинизмға, оттиск – оттискынан, статист – статисҡа, лабиринт – лабиринтта, резерв – резервҡа, конгресс – конгресҡа, интеллект – интеллектты, капитулянт – капитулянттар; фильтр – фильтрлы, цилиндр – цилиндрҙа, регистр – регистрға, министр – министрҙы; ритм – ритмлы, цифр – цифрға, негр – негрҙан, серб – сербтар, люкс – люкста; рейд – рейдҡа, сейф – сейфта, бассейн – бассейндың, портвейн – портвейндан, дюйм – дюймда; вальс – вальсҡа, асфальт – асфальтта, вольт – вольттың, пульс – пульсы, фильм – фильмды, рельс – рельстан, кельт – кельттар, октябрят – октябряттар.
3. Рус телендәге -ев, -ин формалары менән яһалған башҡорт фамилияларына, нигеҙе нәҙек булһа, нәҙек ялғау, нигеҙе ҡалын булһа, ҡалын ялғау ҡушыла: Исмәғилевте, Ғәлиевкә, Әхмәтшингә; Байышевтан, Юлдашевҡа, Мостафиндың, Сафинды һ. б.
Г. Ғәрәп-фарсы телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең һуңғы ижеге -и- менән килеп, унан алдағы ижеге ҡалын булһа, ҡалын ялғау ҡушыла: ғалим – ғалимды, ғашиҡ – ғашиҡтар, тарих – тарихта, мәғариф – мәғарифта, шаһит – шаһитты, Ҡадир – Ҡадирға, Шафиҡ – Шафиҡты, Харис – Харистан, Камил – Камилға.
Ғ. 1. Аҙағы -ск, -нг, -нк менән бөткән һүҙҙәргә ялғау ҡушҡанда, ике араға -ы- ҡуйып яҙыла: отпуск – отпускыла, диск – дискыны, пропуск – пропускыға; лозунг – лозунгылар, лозунгыһы; митинг – митингыға, митингыһы; танк – танкыны, танкыһы; банк – банкыла, банкыһы һ. б.
Шул уҡ -ск менән бөткән ҡала исемдәренә ялғау ҡушҡанда -и- өҫтәп яҙыла: Омск – Омскиға, Минск – Минскиҙа.
2. Аҙағында -сть, -ст, -фт, -зд торған һүҙҙәргә ялғау ҡушҡанда, һуңғы -т, -ть, -д төшөп ҡала: трест – тресҡа, солист – солисы, атеист – атеистың, текст – текста; власть – власҡа, волость – волоста; ландшафт – ландшафы, шрифт – шрифы; поезд – поезға, подъезд – подъезға.
Ә яңғыҙлыҡ исемдәрҙә -т һаҡлана: Кронштадт – Кронштадтта, Шмидт – Шмидтты, Брест – Брестҡа.
3. Һүҙ аҙағындағы ҡуш тартынҡының береһе ялғау ҡушҡанда төшөп ҡала: кросс – кросҡа, металл – металы, грамм – грамдың, грипп – гриптан, ватт – ватты.
Ә яңғыҙлыҡ исемдәрҙә аҙаҡтағы ҡуш тартынҡы һаҡлана: Донбасс – Донбасста, Томас Манн – Томас Манндың.
4. Аҙағы -пп, -кк менән бөткән һүҙҙәргә һуҙынҡы менән башланған ялғау ҡушҡанда, тороп ҡалған бер -п һәм -к, башҡа һүҙҙәрҙәге кеүек үк, -б, -г хәрефенә күсә: грипп – грибы һ. б.
5. Аҙағы -и, -у, -ю(у) менән бөткән сит һүҙҙәргә һуңғы өн һуҙынҡы итеп түгел, дифтонгылаштырып әйтелгән өсөн, -ҙ менән башланған ялғау ҡушыла: такси – таксиҙар, таксиҙа; Баку – Бакуҙан, Бакуҙың; меню – менюҙан, менюҙы һ. б.
Шул һүҙҙәрҙең аҙағы -и менән бөткәндәренә эйәлек ялғауы ҡушҡанда, араға -й- ҡуйып яҙыла: йөк таксийы, католиктар руханийы.
6. Аҙағы ҡаты -к, -г менән бөткән сит һүҙҙәргә -к менән башланған ялғау ҡушыла: барак – баракка, металлург – металлургка һ. б.
Д. Ҡыҫҡартылған һүҙҙәргә ялғау тулы әйтелешенә түгел, ҡыҫҡа әйтелешенә ҡарап ҡушыла; һүҙ менән ялғау араһында һыҙыҡса ҡуйыла: СССР-ҙа, КПСС-тың, АҠШ-ҡа.
Е. 1. Цифрҙарға ялғау һыҙыҡса аша ҡушыла: 5-се, 6-ға, 10-ды.
2. Рим цифрҙарынан һәм датаны белдергән ғәрәп цифрҙарынан һуң рәт һанын белдергән ялғау яҙылмай: X класс, V бүлек, 1973 йыл, 9 декабрь.
3. 1. Ҡылым яһаусы -ла ялғауы бер урында ла дүрт бөгөлөш законына* буйһонмай, гел бер вариантта ғына йөрөй: ҙурлау, матурлау, ғырлау, тығырлау (тығырлаҡ), дуңғырлау (дуңғырлаҡ); суҡаңлау, ырғаңлау, сыпраңлау.
2. Һүҙ эсендә лә дүрт бөгөлөш законы һаҡланмай: бөрлөгән, аҡсарлаҡ, төйлөгән, тәгәрлек, үңлек.
3. Үҙе бер бөтөн булып нығынған -ылда ялғауы, борондан ҡатып ҡалған айырым һүҙҙәр генә шул законға яраҡлашҡан көйө ҡала: ахылдау, шаҡылдау, ғырылдау; урындыҡ, ҡарындыҡ һ. б.
* Сингармонизм законының ялғау башындағы һәм һүҙ эсендәге л, ҙ, д, т өндәренең сиратлашыуына ҡағылған айырым бер күренеше.