Б. Айырып яҙыу

Б. Айырып яҙыу. Икеһе бергә теүәл бер төшөнсә белдерһә лә, үҙ-ара грамматик мөнәсәбәттәрен юғалтмаған, бер һүҙ берәмегенә әүерелмәгән, һәр береһе үҙ баҫымы менән әйтелгән ҡушма һүҙҙәр айырып яҙыла.

1. Тәүге һүҙ аныҡлаусы мәғәнәһен һаҡлағанда йәки бер нәмәне икенсеһенән айырып килгәндә:

а) бала саҡ (мәҫәлән, бәхетле бала саҡ), аҡ ҡурғаш, ҡара ҡурғаш, ала ҡарға, ҡара ҡарға, суйыр таш, һоро күмер; тимер юл, таш күмер; баш мәҡәлә, баш ҡала, баш һүҙ, баш бала; ялан аяҡ, ялан баш, ялан күлдәк; буш баш, буш боғаҙ; артлы ултырғыс, ҡойроҡло йондоҙ;

б) аҡһыл күк, алма сыбар (ләкин ат ҡушаматы: Алмасыбар), бурлат ҡыҙыл, ҡан ерән, сейә ҡыҙыл, тимер күк, ҡара йәшел, алһыу ҡыҙыл һ. б.

2. Ике һүҙҙең һәр береһе үҙ мәғәнәһен һәм ике аралағы мәғәнә мөнәсәбәтен һаҡлағанда:

а) ат ҡараусы, бала ҡараусы;

б) кеше йәнле, ҡаты бәғерле, ҡуш йөрәкле, үҙе йөрөмәле, әсе телле; ҡара эсле, бер ҡатлы, ас күҙле; үҙ аллы, үҙ белдекле, үҙ һүҙле; аяҡ өҫтө, аяҡ үрә, баш түбән, йөҙ түбән;

в) ҡаҙау һурғыс, шәкәр ватҡыс, баш ҡатырғыс, йөрәк әрнеткес, ҡот осҡос, иҫ киткес, хәл иткес; һыу һаҡлағыс, газ үткәргес;

г) ғәфү итмәҫлек, хайран ҡалырлыҡ, түҙә алмаҫлыҡ;

ғ) тиҙ йөрөүсән, эш һөйөүсән;

д) бер көнлөк, биш йыллыҡ (план), ете йыллыҡ, өс айлыҡ;

ҙ) көн элек, көн элгәре;

е) кем уҙарҙан, кем еңәрҙән, ас ҡарынлай, ерле юҡҡа;

ё) быуындан быуынға, өйҙән өйгә һ. б.

3. Ике һүҙ араһындағы мөнәсәбәт грамматик форма (эйәлек ялғауы) менән бирелгәндә: айыу көпшәһе, ат ҡуҙғалағы, ҡайын еләге, сүл бүреһе; ишек алды, күҙ ҡараһы, ҡаҙ үләне, ҡара һауыты, тәртә төбө (бау); бесәй табаны (үлән), күгәрсен күҙе (сәскә), кәзә мөгөҙө (емеш), кәзә һаҡалы (үлән), кәкүк төкөрөгө (күбәләк йомортҡалары), энә ҡарағы (бөжәк).

4. Тәүге өлөшө бөтә, күп, бер, тәү, һис, һәр кеүек һүҙҙәрҙән булғанда:

а) бөтә Башҡортостан, бөтә донъя, бөтә Союз; күп милләтле, күп миллионлы, күп һанлы; бер ҡалып, бер милләт, бер туған, бер тигән;

б) бер ауыҙҙан, бер күңелдән, бер рәттән, бер тауыштан, бер фекерҙән, бер һүҙҙән, бер ыңғайҙан, бер ыңғай, бер юлы; бер килке, бер яҡлы, бер һүҙһеҙ, бер туҡтауһыҙ; тәү тапҡыр, тәү башлап, һис булмаһа, һис һүҙһеҙ, һис шикһеҙ; һәр ваҡыт, һәр йылы, һәр көн, һәр яҡлап;

в) бер кем, бер нәмә, бер нисә, бер үҙе, һис бер, һис бер ҡайҙа, һис бер нәмә, һис бер кем, һәр бер, һәр кем, һәр нәмә, һәр ҡайһыһы.

5. Икенсе өлөшө алды, арты кеүек ярҙамлыҡ исемдәрҙән булғанда: һайлау алды, ял алды, баҙар арты, байрам арты (көн) һ. б.

6. Ҡушма һандар: ун бер, ун биш, ун туғыҙ, егерме алты, утыҙ өс.

7. Үҙ-ара да-дә теркәүесе менән бәйләнеп, ҡатып ҡалған һүҙҙәр: ал да гөл, һин дә мин һ. б.